रेक्टर बर्वे सर
सांगलीच्या वालचंद अभियांत्रिकी महाविद्यालयाचे साधारण ६०-८०च्या जवळजवळ दोन दशकातील माजी विद्यार्थी जर पुढे काही कारणाने भेटले वा व्यवसायानिमित्त त्यांची ओळख झाली तर तेथील हॉस्टेलच्या बर्वेसरांची आठवण वा चौकशी करणारच. कारण ते व्यक्तिमत्त्वच मुळी असामान्य अवलिया होते. या आठवणींमध्ये स्वत:ला सरांकडून झालेल्या शिक्षेबद्दलचा उल्लेखही टाळला जात नाही. कारण सरांनी केलेली शिक्षा कधीच चुकीची नसायची. त्यामुळे गुन्हेगारास (!) त्यांच्याविषयी कधीही राग येत नसे. या हॉस्टेलसंबंधीच्या वेगवेगळया लोकांनी- ज्यामध्ये मेसमधील आचारी/वाढपी, राहणारे विद्यार्थी, विविध सेवा देणारे कर्मचारी/व्यावसायिक यांचा समावेश होतो- अशा शिक्षांची चुणूक अनुभवली होती. सरांच्या निवृत्तीनंतर असे समजले की, चार रेक्टर्स तेथे नेमावे लागले, जे काम ते एकट्याने करत.
तेथील हॉस्टेलमध्ये निवासाच्या ८ तीन मजली इमारती, २ बैठ्या इमारती, २ मेस व १ दळणाच्या गिरणीसह धान्य, गॅस सिलिंडर्सचे गोडाऊन असा आटोपशीर कारभार होता. निवासाच्या प्रत्येक बिल्डिंगसाठी असणारा सरांचा सेवेकरी वर्ग ऑल राऊंडर असायचा. बागेतील गवत कापणे, रूम-व्हरांडे इ. परिसर झाडण्यापासून विद्यार्थ्यांच्या रूममध्ये सरांकडून रोज प्राप्त झालेली आपल्या पालकांची/मित्रांची पत्रे रोजच्या रोज वाटपापर्यंत सर्व काही कामांसाठी तो सज्ज असायचा. तर, मेसमध्ये साधारण दर ५० विद्यार्थ्यांमागे १ आचारी, २ वाढपी असलेले एकूण १० तरी क्लब होते व रोटेशन पद्धतीने ५० विद्यार्थ्यांचा प्रत्येक गट आपल्या चार वर्षांच्या शिक्षण कालावधीत सर्व क्लबची चव घ्यायचा. म्हणजे एखाद्याच आचाऱ्याच्या चवीशी शेवटपर्यंत गाठ पडलीय असा प्रकार नव्हता, तर सर्व आचाऱ्यांच्या कमीजास्त कुशलतेचा लाभ सर्वांना होई, अशीच योजना होती. अशा अनेक गोष्टींमध्ये सरांचे विशिष्ट उद्देश असत व या सर्वांमागे नैसर्गिक न्याय हे तत्त्व होते, असे आता जाणवते. अगदी भाजी व दूध पुरवठादार दोन-दोन असल्याने त्यांच्यात स्पर्धात्मक गुणवत्ता राखली जाण्याची शक्यता ठेवलेली आहे. हे मुद्दाम सांगितले पाहिजे की, स्वत:च्या घरची आठवड्याची भाजी ते स्वत: ३ मैलावरील सांगलीच्या मंडईत सायकलवर जाऊन दर शनिवारी आणायचे.
असंख्य कामे केवळ एकट्याने वेळच्या वेळी पार पाडण्यासाठी सर्व कामांचे दिवसवार व वर्षभराचे वेळापत्रक `आजीच्या घड्याळा'प्रमाणे अलिखित असे व त्यांचा दिवस सकाळी ६ ला सुरू होऊन रात्री उशिरापर्यंत चाले. साधारण सकाळी ११च्या सुमारास पोस्टमनने आणलेली पत्रे त्या त्या बिल्डिंगच्या सेवेकऱ्यास वितरित करताना त्या प्रत्येक पत्रावर सेवेकऱ्यांना समजण्यासाठी मराठीत रूम नंबर ते स्वत: लिहीत. तो काळ रेशनिंगचा असल्याने आमची रेशनकार्डे हॉस्टेलवर जमा केलेली असल्याने विद्यार्थ्यांना रूमवर चहा करण्यासाठी ५०० विद्यार्थ्यांना रेशनच्या ६५० ग्रॅम साखरेचे वाटप टर्ममधून दोनदा केवळ तास-दोन तासाच्या अवधीत ते करीत. त्यासाठी आधी सूचना दिल्याप्रमाणे मापाने ही साखर दिली जाई. आमच्यासारख्या कोणी सरांना विचारले, की सर ही साखर ६५० ग्रॅम कशावरून (आणि असा चावटपणा सरांना जोखण्यासाठी मी अनेकदा केलेला होता), तर त्यावर सर वाटप करणाऱ्या विठ्ठल या सर्वकाळ त्यांच्याबरोबर असणाऱ्या गड्यास सांगत की, साहेबांना वजन करून दाखव. आणि हो, हा वजनकाटा नेहमी तेथील बाकावर ठेवलेला असायचा. प्रत्येक वेळी वजन बरोबर यायचे. पण तसे दाखवल्यावर ते मान वर करून `बघा, बरोबर होते की नाही' वगैरे बिलकूल काही म्हणायचे नाहीत. फक्त `नेक्स्ट' (म्हणजे पुढचा विद्यार्थी) म्हणायचे. कारण तसे दाखवणे हे आपले कर्तव्य व कोणी विचारले तर तो त्याचा हक्क आहे अशी त्यांची मनोधारणा सर्वच बाबतीत असे. खरेतर त्यांनी जर अशा वेळी एकदाही सहेतुक नजरेने पाहिले असते तर नंतर कोणाचीच त्यांना विचारण्याची छाती झाली नसती.
रात्री कधी आमच्या रूम/बिल्डिंगचे दिवे गेले तर आमचे काम फक्त सरांच्या घरी जाऊन त्यांना सांगायचे. सर लगेच खिशातून एक शिट्टी काढून वाजवायचे, की लगेच तो वायरमन धावत आलाच म्हणून समजावा. तो इकडेतिकडे गेलाय असे कधी घडलेले कोणी पाहिले नाही. वालचंदच्या मेसमधील क्लब हे विद्यार्थ्यांनी चालवावेत अशी एक चांगली प्रथा तेथे रूढ होती. प्रत्येक पंधरवडा २ विद्यार्थी सांभाळायचे. त्यांना एफएस म्हणजे फोर्टनाईटली सेक्रेटरी संबोधले जाई. मेस कोणा एका पुरवठादार कंत्राटदारावर अवलंबून राहू नये यासाठी २ भाजीवाले व २ दूधवाले होते, तर पंधरवड्यासाठी लागणारे वाणसामान कोणत्याही दुकानातून घेण्याची एफएसला मुभा असे. मात्र कोणताही खर्च बिलाशिवाय मान्य नसे. हा एफएस सकाळी जेवत असताना भाजीवाला उभ्या उभ्याच त्याच्याकडून दिवसागणीक हव्या असलेल्या भाजीच्या ऑर्डर्स घेत असे. प्रत्येक क्लबला रोजच्या रोज त्या त्या दिवशीच्या हजर संख्येनुसार हिशेबाने तांदूळ व दळलेले गव्हाचे पीठ मिळे. अनुभवातून सरांनी बनवलेल्या नॉर्मस्प्रमाणे हे मिळे. कारण एखादा विद्यार्थी काही कारणास्तव मेसमध्ये जेवणार नसेल तर त्याचा खाडा व याउलट त्याचा एखादा पाहुणा (जसे आई, वडील, मित्र वगैरे) जेवणार असेल तर लागणारा गेस्ट चार्ज, सरांना किती दिवस याविषयी सूचना मिळाली त्याप्रमाणे कमीजास्त असे. आयत्या वेळच्या खाड्याबद्दल काही सवलत नाही, तर आयत्या वेळचे पाहुणे शुल्क कमाल असे. यासाठी विद्यार्थ्यांनी मेसमधील बॉ्क्समध्ये त्यांच्या खाडा/गेस्टविषयी तपशील माहिती देणारे कार्ड टाकावयाचे असे. हा बॉ्क्स रोज उघडला जाऊन सर त्याविषयीचा थोडक्यात तपशील रोजच्या रोज प्रत्येक विद्यार्थ्याचा नावानिशी उल्लेख असलेल्या प्रत्येक क्लबमधून सर्वांना दिसेल अशा पद्धतीने टांगलेल्या बोर्डावर लिहीत. जेणेकरून महिन्याची बिले बनवणे महिन्याच्या शेवटच्या दिवशी फार वेळ न खाता सोपे जाई. यासाठी बिलमन म्हणून विद्यार्थ्यांचीच नेमणूक केलेली असे.
वर्षभरातील सर्व एफएस व बिलमन्सच्या नेमणुका लॉटने पण वर्षाच्या सुरुवातीस केल्या जात. यासाठी असलेली मिटिंग चुकवणे कोणाही विद्यार्थ्यास महाग पडे. कारण अनुपस्थित विद्यार्थ्यांची नेमणूक अग्रहक्काने परीक्षेच्या दिवसात व्हावयाची. शिवाय, या मिटिंगला उशिरा (म्हणजे सरांनी घेतलेल्या रोल कॉलनंतर) येणाऱ्या विद्यार्थ्यांना अनुपस्थित समजले जाई. प्रत्येक वर्षी २६ जानेवारीला सर्व क्लब्जची मिळून एकत्र अशी ग्रॅण्ड गार्डन पार्टी असे. त्यासाठी लागणारे फर्निचर अर्थात विद्यार्थ्यांच्या रूममधील टेबल, खुर्च्या २६ जानेवारीस सकाळी ६ वाजता ठेवण्याची सूचना असे. पण बरेचजण कदाचित सकाळी जाग उशिरा आली तर सरांकडून बोलणे खायला लागू नये म्हणून आदल्या रात्रीच बाहेर काढून ठेवायचे. शिवाय २६ जानेवारीच्या पार्टीस येणाऱ्या सांगलीच्या राजघराण्यातील कोणी मातब्बर असामी वा कलेक्टरसारख्या प्रमुख पाहुण्याने वेळेवर येणे अपेक्षित असायचे.
कारण काही झाले तरी पार्टी बरोबर रात्री ८ ला सुरू होई. या गार्डन पार्टीचे स्थळ म्हणजे मेस व निवासी इमारतीमधल्या भागात सरांनी वसविलेली सुंदर बाग. त्यामधील कच्च्या रस्त्यावरून शॉर्टकटने भाजीचा टांगा न्यायचा नाही, हे भाजीवाल्यास बजावलेले असे. एकदा एक भाजीचा टांगा तेथून गेला असता सरांनी त्या भाजीवाल्यास सांगितले की हा टांगा परत गावात पाठव व दुसऱ्या टांग्यातून भाजी आण. त्यामुळे पुन्हा कधी अशी चूक करण्याची प्राज्ञा नसे. त्याचप्रमाणे प्रत्येक क्लबच्या आचाऱ्यांना ५० ताटे पेले,१०० वाट्या-चमचे वगैरे मोजून दरवर्षी ताब्यात दिलेले असे. त्यावर हॉस्टेलचा शिक्का असे. त्यामुळे एखादी वाटी चोरणेही तिघांपैकी कोणास परवडणार नाही असा त्या वाटीच्या तिप्पट आकाराइतका दंड प्रत्येकास होत असे. त्यामुळे एकही चमचा कधी हरवला नाही असे तेथील स्टॉफ सार्थ अभिमानाने सांगायचा.
खरे तर वरपांगी शिस्तखोर दिसणारे आमचे बर्वे सर मनातून खूप मायाळू होते. त्याचे वानगीदाखल उदा. म्हणजे एकदा एक विद्यार्थी टॉयफाईडने आजारी झाला व त्याच्या घरी कळवूनही त्याच्या पालकांना येण्यास काही काळ लागला. अशा वेळी दरम्यानच्या काळात सरांनी त्यास आपल्या घरी नेऊन ठेवले व बर्वे कुटुंबाने त्याची काळजी वाहिली होती.
आमच्या कॉलेजच्या वेळा खूप कालावधीच्या-सकाळी ७.४५ ते संध्याकाळी ५.००-असल्याने पूर्वीच्या रेक्टरांकडे विद्यार्थी तक्रार करीत की, सर, आमची रूम बऱ्याच दिवसांत झाडलेली नाही. पण बर्वेसर आल्यानंतर त्यांनी केलेल्या व्यवस्थेनुसारज् यामध्ये रूम झाडल्यावर विद्यार्थ्यांची सही घेण्याची पद्धत होती त्यामुळे न झाडलेल्या दर १०० रूममागे अर्ध्या दिवसाचा पगार कापला जाऊ नये म्हणून हा झाडूवालाच आमच्या रूम्स झाडण्यासाठी मागे लागायचा. कोणतीही समस्या असो, सरांकडे त्यावर लगेच उपाय असे. पाणीटंचाईच्या दिवसात सकाळी ११ नंतर बाथरूमला कुलपे लागायची; पण बेसीन व संडासचे पाणी चालू असे, अर्थात याविषयी पूर्वसूचना असायचीच. दरवर्षी प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्याच्या ज्येष्ठतेनुसार रूम निवडता येई. त्या वेळीच त्यास १ बुक रॅक व १ टेबल लॅम्प दिला जाई. हा टेबल लॅम्प प्रत्येक विद्यार्थ्यास टेस्ट करून चालत असल्याचे दाखवून दिला जाई व वर्षाच्या शेवटी परत घेताना तो टेस्ट केला जाई. जर तो त्या वेळी चालला नाही तर रु. ७चा दंड लागे व तेव्हा तिथे त्याची अगदी किरकोळ दुरुस्ती करण्याची मुभा नसे. कोणत्याही विद्यार्थ्यास बोलावयाचे झाले तर सरांचा गडी विठ्ठल एक कुलूप घेऊन येत असे, जेणेकरून त्या विद्यार्थ्याच्या बंद रूमवर सरांचे आणखी एक टाळे लागल्याने तो विद्यार्थी कोणतीही सबब सांगण्याची मुभा न राहिल्याने लगेच येऊन भेटायचाच. अशा सर्व नियमांची अंमलबजावणी चोख व्हायचीच. याचे इंगित म्हणजे सर कधीही कोणावर काट न खाता, एखाद्याचा बरा-वाईट असा कोणताही पूर्वानुभव लक्षात न घेता कारवाई करायचे,जे आपणा सर्वांना एक वेळ श्न्य होईल; पण कोणावरही, कसलाही फेवर न करणे ही अत्यंत अवघड गोष्ट ते कटाक्षाने पाळत. त्यामुळेच त्यांच्याकडून शिक्षा झालेल्या कोणालाही त्यांच्याबद्दल राग नसे, तर आदरच वाटे. अशी व्यक्ती मी उभ्या आयुष्यात नंतर पाहिली नाही, वा आपणही कुणी पाहिली नसेल.
अनुकूल-प्रतिकूल संवेदनांचा परिणाम आपल्या मनावर न घडवणे यापेक्षा वेगळे आध्यात्मिक लक्षण ते कोणते?
Author -
Biodata of Shri. Mahajan in his own words...Name - Shrikant Yashavant Mahajan 1974 Electrical batch of WCE
I witnessed WCE's Silver Jubilee Function 1972, whenas a student then, I had won competition for Ad collection for Suveniour. My collection was some 3 times Souvenoir's entire budget, mainly because of the WCE's very high reputation as our college stood as deepstambh to industries in & around Sangli-Miraj belt, mainly in the areas of testing & consultancy. I had tried every sector -sugar factories,even shopkeepers/restarunts, gas agencies,wine shops either helped by WCE or patronized by Walchandians, nobody disappointed me. So, Physics HOD Prof Mahadane i/c gave me 3 times prize amount of Rs 100. As I was hard up could not meet my expenses within Rs 60 I used to get fom my home, I suggested Prof Brahmanalkar to keep our library open beyond 5 pm by volunterring to work initially from 6 pm to 10 pm for the compensation of Rs 2 i.e. Rs 52 pm(that time Krishna Khore's cream milk used to cost 85 paise foe 500 ml)per day(& then through out night during exam days), so that no book was being taken away by any student at home/room for his own selfish reading, depriving others to access it (those days some books were not available in shops in Mumbai too).